Omurilik yaralanmaları (SCI), omuriliğinize zarar veren durumlardır. Omurilik, beyninizden vücudunuzun diğer bölgelerine sinyallerin iletilmesini sağlayan sinir liflerinden oluşan bir demettir. Bu demetin hasar görmesi, duyu sinyallerinin ve kas hareketi üzerindeki kontrolün kesintiye uğramasına yol açabilir. Bilimsel ilerlemeler, bu tür yaralanmalardan sonra daha iyi sonuçlar elde edilmesine olanak tanımaktadır.
Omurilik Yaralanması Nedir?
Omurilik yaralanmaları, hem hastalar hem de aileleri için son derece ciddi bir meseledir. Bu tür yaralanmalar, basit bir yumuşak doku zedelenmesinden başlayarak omurga kırıkları ve omurilik hasarlarına kadar farklı derecelerde olabilir. Ne yazık ki, omurga yaralanmaları, felcin en önde gelen nedenlerinden biridir.
Travmaların sonucunda ortaya çıkan omurga kırıklarının %5-10’u boyun omurlarında, %70’i ise sırt ve bel omurlarında görülmektedir. En sık yaralanan bölge, omurganın en hareketli kısmı olan T12-L1 (son sırt ve ilk bel omuru) bölgesidir.
Omurilik Yaralanmaları Nelerdir?
Omurilik yaralanması (SCI), omuriliğinizde bir hasar meydana geldiğinde oluşur. Bu yaralanmalar, hafif ve yönetilebilirden ciddi ve kalıcıya kadar geniş bir yelpazede olabilir. Omurilik, merkezi sinir sisteminizin (CNS) iki bileşeninden biridir. Sinir sisteminiz, beyninizle vücudunuzun diğer bölgeleri arasında bir otoyol gibidir; beyne giden ve beyinden çıkan sinyallerin iletilmesini sağlar.
Omurilik, omurilik sinirlerinize bağlanır. Bu sinirler, sinir sinyallerinin vücudunuzun diğer bölgelerine ulaşmasını sağlayan dallar gibidir. Omurilik yaralanmaları, bu otoyolun belirli şeritlerinde kapanmalara neden olabilir. Ancak gerçek bir otoyoldan farklı olarak, omurilikte bir yol değişikliği (detour) mümkün değildir. Bu kapanan yolları kullanan sinyaller, hedeflerine ulaşamaz. Hasar yeterince ciddi ise bu kapanma kalıcı olabilir ve bu durum felç gibi ciddi SCI belirtilerine yol açar.
Omurilik Yaralanmalarının Türleri
Uzmanlar, omurilik yaralanmalarını iki şekilde sınıflandırır: Yaralanmanın omuriliği nasıl etkilediğine ve omuriliğin hangi bölgesinde meydana geldiğine göre. Bir SCI, yaralanmanın meydana geldiği bölgenin altındaki sinyal trafiğini kesintiye uğratabilir.
Konumlarına Göre:
- Servikal omurga: Boynunuzda bulunur. Kafatasınızın altından omuzlarınızın seviyesine kadar uzanır.
- Torakal omurga: Sırtınızın üst kısmından göbek deliğinizin hemen altına kadar uzanır.
- Lomber omurga: Alt sırtınızda bulunur. Omuriliğiniz, kalçalarınızın birleşme noktasının birkaç santim üzerinde sona erer.
- Sakral omurga: Sırtınızda bulunur. Kalçalarınızın altından kuyruk kemiğinize kadar olan sinir köklerini içerir.
Şiddetlerine Göre:
- Tam olmayan (Incomplete): Omurilik yaralanması bazı sinyallerin iletilmesine izin verirken, diğer sinyalleri engeller. Bu, yaralanmanın altındaki bazı yeteneklerin korunmuş olabileceği anlamına gelir.
- Tam (Complete): Omurilik yaralanması tüm sinyallerin iletilmesini engeller. Bu genellikle yaralanmanın altındaki tüm yeteneklerin kaybı anlamına gelir, bu da genellikle felçle sonuçlanır.
Omuriliğiniz 31 segmentten oluşur ve uzmanlar bu segmentleri harf-rakam kombinasyonları ile tanımlar. Örneğin, C8, servikal omuriliğin sekizinci (en alt) segmentini ifade eder.
Hangi Nedenlere Bağlı Olarak Omurilik Yaralanması Görülür?
Omurilik yaralanmaları, omuriliğin kendisine veya omurilik çevresindeki kemiklere, yani omurlara verilen hasardan kaynaklanabilir. Ayrıca omurga kolonunun bağları veya disklerine zarar verilmesi sonucunda da yaralanmalar meydana gelebilir.
Omurgaya ani ve travmatik bir darbe, bir veya daha fazla omurun kırılmasına, yerinden çıkmasına, ezilmesine veya sıkışmasına neden olabilir. Omuriliğe nüfuz eden ve kesen bir kurşun veya bıçak yarası da omurilik yaralanmasına yol açabilir. Ek hasar genellikle günler veya haftalar boyunca meydana gelir. Bunun nedeni, yaralanmadan sonra omurilikte ve çevresinde kanama, şişme ve sıvı birikmesidir.
Omurilik yaralanmasının diğer nedenleri arasında travma bulunmaz. Artrit, kanser, iltihaplanma, enfeksiyonlar veya omurganın disk dejenerasyonu olası nedenler arasında yer alabilir.
Beyin ve Merkezi Sinir Sistemi
Merkezi sinir sistemi beyin ve omuriliği içerir. Omurilik yumuşak dokudan oluşur ve omurlar adı verilen kemiklerle çevrilidir. Beynin tabanından aşağıya doğru uzanır ve sinir hücreleri ile traktus adı verilen sinir gruplarını içerir. Traktuslar, vücudunuzun farklı bölgelerine gider.
Omuriliğinizin alt ucu, belinizin biraz yukarısındaki konus medullaris adı verilen bölgede sona erer. Bu bölgenin altında, cauda equina adı verilen bir grup sinir kökü bulunur.
Omuriliğinizdeki traktuslar, beyniniz ile vücudunuzun geri kalanı arasında mesajlar taşır. Motor traktuslar, kas hareketlerini kontrol etmek için beyninizden sinyaller taşır. Duyusal traktuslar, vücut bölgelerinden ısı, soğuk, basınç, ağrı ve kollarınızın ve bacaklarınızın pozisyonu ile ilgili sinyalleri beyninize taşır.
Sinir Liflerine Zarar Verilmesi
Nedeni travmatik veya travmatik olmayan olsun, omurilik hasarı, yaralanan bölgeden geçen sinir liflerini etkiler. Bu durum, yaralanma bölgesinin altındaki kasların ve sinirlerin bir kısmını veya tamamını bozabilir.
Göğüs veya bel bölgesine alınan bir yaralanma, gövdeyi, bacakları, bağırsakları, mesaneyi ve cinsel fonksiyonu etkileyebilir. Boyun yaralanması ise aynı bölgeleri, kolların hareketlerini ve muhtemelen solunum yeteneğini de etkiler.
Omurilik Yaralanmalarının En Yaygın Nedenleri
Omurilik yaralanmalarının en yaygın nedenleri şunlardır:
- Motorlu taşıt kazaları. Otomobil ve motosiklet kazaları, omurilik yaralanmalarının başlıca nedenidir. Her yıl yeni omurilik yaralanmalarının neredeyse yarısını oluştururlar.
- Düşmeler. 65 yaşından sonra omurilik yaralanmasının en sık nedeni bir düşmedir.
- Şiddet olayları. Omurilik yaralanmalarının yaklaşık %12’si genellikle ateşli silah yaralanmalarından kaynaklanır. Bıçak yaralanmaları da yaygındır.
- Spor ve rekreasyon yaralanmaları. Darbeli sporlar ve sığ suda dalış gibi sportif faaliyetler, omurilik yaralanmalarının yaklaşık %10’una neden olur.
- Hastalıklar. Kanser, artrit, osteoporoz ve omurilik iltihabı da omurilik yaralanmalarına neden olabilir.
Omurilik Yaralanması Sonrası Hangi Belirtiler Görülür?
Omurilik yaralanmasından sonra kollarınızı veya bacaklarınızı kontrol etme yeteneğiniz iki faktöre bağlıdır. Bu faktörlerden biri yaralanmanın omurilikte hangi bölgede meydana geldiğidir. Diğer faktör ise yaralanmanın ne kadar ciddi olduğudur.
Yaralanmadan sonra omurilikte zarar görmemiş olan en alt bölüm, yaralanmanın nörolojik seviyesi olarak adlandırılır. “Yaralanmanın tamlığı” ise ne kadar his kaybı (duyu) yaşandığını ifade eder. Tamlık şu şekilde sınıflandırılır:
- Tam: Omurilik yaralanmasının altındaki tüm hisler ve hareket kontrolü tamamen kaybedildiyse, bu yaralanma tam olarak kabul edilir.
- Kısmi: Etkilenen bölgenin altında bir miktar his ve hareket kontrolü kaldıysa, bu yaralanma kısmi olarak kabul edilir. Kısmi yaralanmaların çeşitli dereceleri vardır.
His ve hareket kontrolünün kaybı, felç olarak bilinir. Omurilik yaralanmasına bağlı felç şu şekilde adlandırılabilir:
- Tetrapleji, diğer adıyla kuadripleji: Bu, kollarınız, elleriniz, gövdeniz, bacaklarınız ve pelvik organlarınızın hepsinin omurilik yaralanmasından etkilendiği anlamına gelir.
- Parapleji: Bu felç, kollar hariç, gövdenin, bacakların ve pelvik organların tamamını veya bir kısmını etkiler.
Doktorunuz, yaralanmanızın nörolojik seviyesini ve tamlık derecesini belirlemek için bazı testler yapar.
Omurilik yaralanmaları şu belirtilere neden olabilir:
- Hareket kaybı.
- His kaybı veya duyularda değişiklik. Bu, ısı, soğuk ve dokunma hissinde değişiklikleri içerir.
- Bağırsak veya mesane kontrolünün kaybı.
- Aşırı refleks faaliyetleri veya spazmlar.
- Cinsel işlev, cinsel duyarlılık ve doğurganlıkta değişiklikler.
- Omurilikteki sinir liflerinin zarar görmesi nedeniyle oluşan ağrı veya yoğun bir yanma hissi.
- Nefes alma, öksürme veya akciğerlerden salgıları temizleme zorluğu.
Acil Durum Belirtileri:
Bir kaza sonrasında omurilik yaralanmasının acil durum belirtileri şunlardır:
- Aşırı sırt ağrısı veya boyun, baş veya sırt bölgesinde baskı hissi.
- Vücudun herhangi bir bölümünde zayıflık, koordinasyon eksikliği veya kontrol kaybı.
- Eller, parmaklar, ayaklar veya parmaklarda uyuşma, karıncalanma veya his kaybı.
- Mesane veya bağırsak kontrolünün kaybı.
- Denge ve yürüyüş zorluğu.
- Yaralanmadan sonra nefes alma güçlüğü.
- Bükülmüş bir boyun veya sırt.
Bir Kliniğe Ne Zaman Başvurulmalı?
Baş veya boyun yaralanması olan herhangi bir kişi, acilen tıbbi değerlendirmeye ihtiyaç duyar. Kişinin omurilik yaralanması geçirdiği teşhis edilene kadar bunu olmuş gibi varsaymak en güvenlisidir. Çünkü bu gerçekten ciddi bir durumdur. Peki neden?
- Ciddi bir omurilik yaralanması her zaman ve hemen fark edilemeyebilir. Eğer bir omurilik yaralanması gerçekleşmiş ancak fark edilmemişse, daha kötü bir yaralanma meydana gelebilir.
- Uyuşma veya felç hızlı bir şekilde veya yavaş yavaş ortaya çıkabilir.
- Yaralanma ile tedavi arasındaki süre kritik olabilir. Yaralanmanın seviyesi öğrenildiğinde, olası iyileşme süreci daha geç olabilir.
Bir Kişinin Sırt veya Boyun Yaralanması Olduğundan Şüphe Ediyorsanız…
Bir kişinin sırt veya boyun yaralanması olduğundan şüpheleniyorsanız:
- Yaralı kişiyi hareket ettirmeyin. Kalıcı felç ve diğer ciddi komplikasyonlar meydana gelebilir.
- 911’i veya yerel acil tıbbi yardım hattını arayın.
- Kişiyi hareketsiz tutun.
- Boynun her iki yanına ağır havlular yerleştirin ya da acil tıbbi yardım gelene kadar baş ve boynun hareket etmesini önlemek için başı ve boynu sabit tutun.
- Temel ilk yardımı sağlayın, örneğin kanamayı durdurun ve başı veya boynu hareket ettirmeden kişiyi rahat ettirin.
Risk Faktörleri
Omurilik yaralanması genellikle bir kaza sonucunda meydana gelir ve herkesin başına gelebilir. Ancak, omurilik yaralanması riskini artıran bazı faktörler şunlardır:
- 16 ile 30 yaşları arasında olmak. Omurilik yaralanmalarının yarısından fazlası bu yaş aralığındaki kişilerde meydana gelir.
- 65 yaş ve üstü olmak. Omurilik yaralanmalarında başka bir artış 65 yaşında görülür. Yaşlı yetişkinlerdeki yaralanmaların çoğu düşmelerden kaynaklanır.
- Alkol kullanımı. Travmatik omurilik yaralanmalarının yaklaşık %25’inde alkol kullanımı rol oynamaktadır.
- Riskli davranışlarda bulunmak. Motorlu taşıt kazaları, 65 yaşın altındaki kişilerde omurilik yaralanmalarının başlıca nedenidir. Diğer riskli davranışlar arasında sığ suya dalmak ve güvenlik ekipmanı kullanmadan veya uygun önlemler almadan spor yapmak yer alır.
- Belirli hastalıklara sahip olmak. Osteoporoz gibi eklemlerinizi veya kemiklerinizi etkileyen bir durumunuz varsa, küçük bir yaralanma bile omurilik hasarına neden olabilir.
Omurilik Yaralanmalarının Teşhisi
Önce doktorunuz, bir muayene yapar. Duyusal fonksiyon ve hareketi test eder. Gerçekleşmişse kaza hakkında sorular sorar. Bu değerlendirmeye dayanarak omurilik yaralanmasını tespit edebilirler. Ancak, acil durumlar için mutlaka bazı tanısal testlere ihtiyaç duyulabilir. Bu testler genellikle, yaralanan kişinin boyun ağrısı varsa, tamamen uyanık değilse veya belirgin bir zayıflık veya nörolojik yaralanma varsa yapılmaktadır.
Testler genellikle şunları içerir:
- Röntgen. Röntgen, omurilik etrafındaki kemiklere, yani omurlara verilen hasarı gösterebilir. Ayrıca, omurga tümörlerini, kırıkları veya değişiklikleri tespit edebilir.
- BT taraması. BT taraması, röntgene kıyasla daha net bir görüntü sağlayabilir. Bu tarama, bilgisayarları kullanarak bir dizi kesitsel görüntü oluşturur ve kemik, disk ve diğer değişiklikleri tanımlayabilir.
- MR (Manyetik Rezonans). MR, güçlü bir manyetik alan ve radyo dalgaları kullanarak bilgisayar tarafından üretilen görüntüler oluşturur. Bu test, fıtıklaşmış diskler, kan pıhtıları veya omuriliği sıkıştırabilecek diğer kitleleri bulmak için omuriliği incelemekte faydalıdır.
Yaralanmadan birkaç gün sonra, şişliğin bir kısmı inmiş olabilir, bu nedenle daha kapsamlı bir nörolojik muayene yapılabilir. Bu muayene, yaralanmanın seviyesini ve tamlığını inceler. Kas gücünü test etmeyi ve hafif dokunuş ve iğne batması hislerini algılama yeteneğinizi değerlendirmeyi içerir.
Omurilik Yaralanmalarının Tedavisi
Omurilik hasarını geri döndürmenin bir yolu yoktur. Ancak araştırmacılar sürekli olarak yeni tedavi yöntemleri üzerinde çalışmaktadır. Bu tedaviler arasında sinir hücresi yenilenmesini teşvik edebilecek veya omurilik yaralanmasından sonra kalan sinirlerin işlevini iyileştirebilecek protezler ve ilaçlar yer alır.
Bu arada, omurilik yaralanması tedavisi, daha fazla hasarı önlemeye ve kişilerin aktif ve üretken bir hayata geri dönmelerini sağlamaya odaklanır.
Acil Durum Eylemleri
Baş veya boyun yaralanmasının etkilerini en aza indirmek için acil tıbbi müdahale çok önemlidir. Bu nedenle, omurilik yaralanması tedavisi genellikle kaza mahallinde başlar.
Acil durum personeli genellikle omurgayı mümkün olduğunca nazik ve hızlı bir şekilde sabitler. Bu, hastaneye nakil sırasında sert bir boyunluk ve sert bir taşıma tahtası kullanılarak yapılır.
Tedavinin Erken Aşamaları
Acil serviste tıbbi bakım şunlara odaklanır:
- Nefes alabilme yeteneğinizi sürdürmek.
- Şoku önlemek.
- Omurilik hasarını önlemek için boynunuzu sabitlemek.
- Olası komplikasyonlardan kaçınmak. Olası komplikasyonlar arasında dışkı veya idrar birikmesi, solunum veya kardiyovasküler sorunlar ve derin ven kan pıhtıları oluşumu yer alır.
Omurilik yaralanması olan kişiler genellikle tedavi için yoğun bakım ünitesine kabul edilir. Ya da omurilik yaralanmaları konusunda uzmanlaşmış bir bölgesel omurga yaralanması merkezine sevk edilirler. Omurga yaralanması merkezlerinde, omurilik yaralanmaları konusunda eğitim almış bir uzman ekibi bulunur. Bu ekipte beyin cerrahları, ortopedik cerrahlar, nörologlar, fiziksel tıp ve rehabilitasyon uzmanları, psikologlar, hemşireler, terapistler ve sosyal hizmet uzmanları yer alabilir.
- İlaçlar. Medikal tedavi, omurilik yaralanmasının bazı yan etkilerinin yönetilmesine yardımcı olabilir. Bu ilaçlar genellikle ağrıyı ve kas spastisitesini kontrol etmek için kullanılmaktadır. İlaçlar ayrıca mesane kontrolünü, bağırsak kontrolünü iyileştirmeye de yardımcı olabilir.
- Sabitlenme. Omurganızı stabilize etmek veya hizalamak için traksiyon gerekebilir. Traksiyon, omurganızın doğru hizasını oluşturmak için başınızı nazikçe çekmeyi içerir. Traksiyon, yumuşak bir boyunluk veya bir destek kullanılarak yapılabilir.
- Ameliyat. Omurgayı sıkıştırabilecek kemik parçalarını, yabancı cisimleri, fıtıklaşmış diskleri veya kırık omurları çıkarmak için sıklıkla ameliyat gereklidir. Ameliyat ayrıca omurgayı stabilize edebilir ve gelecekteki ağrı veya komplikasyonları önleyebilir.
Sürekli Bakım
Durum stabilize oldukça, tıbbi bakım diğer ortaya çıkabilecek tıbbi durumları önlemeye odaklanır. Omurilik yaralanması, fiziksel işlevlerde bir düşüşe neden olabilir, bu durum kondisyon kaybı olarak bilinir. Ya da kasların kullanım eksikliğine bağlı olarak sertleşmesine yol açabilir, bu duruma kas kontraktürleri denir. Omurilik yaralanması olan kişiler ayrıca bası yaraları, bağırsak ve mesane sorunları, solunum yolu enfeksiyonları ve kan pıhtıları yaşayabilirler.
Hastanede kalma süreniz, durumunuza ve tıbbi sorunlarınıza bağlıdır. Terapilere ve tedaviye katılacak kadar iyileştiğinizde, bir rehabilitasyon merkezine transfer olabilirsiniz.
Rehabilitasyon
Fizik tedavi ve rehabilitasyon , iyileşmenin erken aşamalarında alınması gereken bir tedavidir. Rehabilitasyonun ilk zamanlarında, fizyoterapist kas fonksiyonunu koruma ve güçlendirme ve ince motor becerileri yeniden geliştirme üzerinde çalışır. Ayrıca, günlük görevleri yerine getirmek için uyum sağlamayı öğrenmenize yardımcı olurlar. Bir omurilik yaralanmasının etkileri ve komplikasyonları nasıl önleyeceğiniz konusunda bilgi sahibi olursunuz. Ekip ayrıca yaşam kalitenizi ve bağımsız hareket etme yeteneğinizi artırmaya yönelik çalışır.
Yeni Teknolojiler
Yenilikçi tıbbi cihazlar, omurilik yaralanması olan kişilerin daha bağımsız ve daha hareketli olmalarına yardımcı olabilir. Bunlar şunları içerir:
- Modern tekerlekli sandalyeler. Geliştirilmiş, daha hafif tekerlekli sandalyeler, omurilik yaralanması olan kişilerin daha hareketli ve daha rahat olmalarını sağlamaktadır. Bazı kişiler elektrikli bir tekerlekli sandalyeye ihtiyaç duyar. Bazı tekerlekli sandalyeler, merdiven tırmanabilir, engebeli arazide seyahat edebilir ve kullanıcıyı yardımsız yüksek yerlere erişmek için yükseltebilir.
- Bilgisayar uyarlamaları. Sınırlı el fonksiyonuna sahipseniz bilgisayar kullanmak zor olabilir. Bilgisayar uyarlamaları, basit anahtar koruyuculardan karmaşık ses tanıma sistemlerine kadar değişebilir.
- Günlük yaşamda elektronik yardımlar. Elektrik kullanan herhangi bir cihaz, günlük yaşamda elektronik bir yardım ile kontrol edilebilir. Cihazlar bir anahtarla açılıp kapatılabilir veya sesle kontrol edilen ve bilgisayar tabanlı uzaktan kumandalarla yönetilebilir.
- Elektriksel stimülasyon cihazları. Fonksiyonel elektrik stimülasyon sistemleri olarak adlandırılan bu cihazlar, elektrik stimülatörlerini kullanır. Stimülatörler, omurilik yaralanması olan kişilerin ayakta durmasına, yürümesine, uzanmasına ve kavramasına izin vermek için kol ve bacak kaslarını kontrol etmeye yardımcı olur.
Prognoz ve İyileşme
Doktorunuz, iyileşme beklentileri hakkında hemen bir öngörüde bulunamayabilir. İyileşmenin ne kadar sürede gerçekleşeceği, genellikle yaralanmanın seviyesiyle ilişkilidir. En hızlı iyileşme oranı ortalama ilk altı ayda gerçekleşir. Ancak yaralanmaların durumuna göre bazı hastalarda bu süreç, 1 ila 2 yıl boyunca küçük iyileşmeler şekline kendini gösterebiliyor.
